Gió Phơn là gì? Trong hoàn lưu khí quyển có một hệ thống gió không thường xuyên đó là gió “Phơn”. Gió Phơn là gió khô nóng thổi từ trên núi xuống (gió sau khi vượt qua núi trở nên khô và nóng)
Gió Phơn được nghiên cứu đầu tiên ở ngọn núi Fohn (dãy núi Anpơ – Alps).
Tên Fohn được bắt nguồn từ Fvonius (nghĩa là gió Tây, nóng). Loại gió này cũng xuất hiện ở một số nơi khác như Chinook thuộc dãy Rocky, ở Zonda thuộc dãy Andes và ở phía Bắc dãy Trường Sơn ở Việt Nam.
Nguyên nhân của hiện tượng gió “Phơn”
Trên một dãy núi dài và cao có sự chênh lệch về áp suất giữa hai sườn núi. Khi một khối khí ẩm đi qua phải vượt qua sống núi. Không khí chuyển động đi lên theo gradient đoạn nhiệt khô (10oC/100m) sau đó do nhiệt độ giảm hơi nước đạt trạng thái bão hoà ẩm (100%) gradient đoạn nhiệt ẩm (trung bình 0,6oC /100m) không khí lạnh đi, nhiệt độ hạ xuống dưới điểm sương, sự ngưng kết diễn ra, mây hình thành và mưa rơi xuống bên sườn đón gió (mưa địa hình).
Khi khối khí này vượt qua sườn đón gió, độ ẩm tuyệt đối của không khí giảm đi và đi xuống sườn khuất gió theo gradient đoạn nhiệt khô nhiệt độ không khí liên tục tăng, độ ẩm tương đối của không khí giảm mạnh luồng không khí đi xuống trở nên khô và nóng. Đó chính là gió Tây khô nóng (hay gió “Phơn”).
Ở nước ta hiện tượng gió Phơn (chính xác là hiện tượng gió Tây khô nóng) xuất hiện nhiều nhất ở khu vực Bắc Trung Bộ. Sự xuất hiện của loại gió này có ảnh hưởng rất lớn đến thời tiết và đời sống dân cư ở khu vực này.
Đặc điểm về địa hình:
Khu vực Bắc Trung Bộ bao gồm 6 tỉnh: Thanh Hoá, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị và Thừa Thiên Huế. Hướng nghiêng chung của địa hình khu vực là theo hướng Tây Bắc – Đông Nam. Địa hình khu vực chia làm hai miền rõ rệt.
- Miền núi: Nằm ở phía Tây. Đây là vùng núi thuộc dãy Trường Sơn Bắc với nhiều khối núi cao chạy dọc theo biên giới Việt –Lào, nhiều đoạn núi ăn sát ra biển chia đồng bằng thành nhiều ô nhỏ. Núi có sườn Tây thoải chạy dài về phía Lào và dốc đứng ở phía Đông thuộc Việt Nam. Chính vì vậy dãy Trường Sơn là nguyên nhân chủ yếu chắn gió Tây Nam từ vịnh Bengan thổi đến gây ra hiện tượng gió Tây khô nóng ở khu vực này. Trên dãy núi cao lại có nhiều thung lũng cắt ngang (như thung lũng Tương Dương) là những “ống” dẫn những luồng gió Tây khô nóng thâm nhập sâu xuống đồng bằng.
- Đồng bằng: Là dãy nhỏ hẹp chạy dọc ven biển. Phần lớn có diện tích nhỏ và bị chia cắt bởi các dãy núi ăn sát ra biển. Đồng bằng nằm kề sát ngay miền núi nên chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của gió Tây khô nóng thổi từ trên núi xuống. Như vậy địa hình của khu vực Bắc Trung Bộ là nguyên nhân chủ yếu gây ra hiện tượng gió Tây khô nóng của khu vực này.
– Hoàn lưu chung ở nước ta và trong khu vực Bắc Trung Bộ: Nước ta nằm trong khu vực khí hậu nhiệt đới gió mùa của Nửa cầu Bắc.
Về mùa đông: Nước ta chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của gió mùa Đông Bắc gây ra thời tiết có mùa đông lạnh ở Bắc vĩ tuyến 160B. Khi đến dãy Bạch Mã (160B) gió mùa Đông Bắc không còn ảnh hưởng nữa. Như thế dãy Bạch Mã là ranh giới tự nhiên phân chia khí hậu nước ta thành hai miền khác nhau.
Về mùa hè: Lục địa Á -Âu được hun nóng tạo nên một vùng áp thấp rộng lớn có tâm tại sơn nguyên Iran đồng thời dãy áp thấp nội chí tuyến chuyển động theo chuyển động biểu kiến của Mặt Trời sang nửa cầu Bắc và có một nhánh tiến xa về phía chí tuyến trên các bán đảo Nam Châu Á tiếp giáp với phần phía Đông của áp thấp Châu Á. Hệ thống khí áp này kết hợp với nhau tạo thành một sức hút mãnh liệt đối với các luồng khí từ phía Đông Đại Dương, phía Nam tạo nên một luồng khí xoáy thổi vào lục địa. Đó là gió mùa mùa hạ. Ở Đông Nam Á gió mùa mùa hạ có hướng chung là Tây Nam nên còn được gọi là gió mùa Tây Nam. Gió mùa Tây Nam khống chế toàn bộ khu vực Đông Dương và cả phía Nam Trung Quốc. Gió mùa Tây Nam được xuất phát từ hai luồng gió: một luồng từ vịnh Bengan thổi tới ảnh hưởng chủ yếu vào những tháng đầu mùa hạ, một luồng từ phía Nam Thái Bình Dương thổi lên thịnh hành vào các tháng cuối mùa hạ.
– Hiện tượng gió Tây khô nóng ở Việt Nam: Vào mùa hè nước ta chịu tác động mạnh của gió mùa Tây Nam được bắt nguồn từ khối khí xích đạo (Em) và khối khí chí tuyến hình thành trong vịnh Bengan (TBg). Nhưng khối khí gây ra hiện tượng gió Tây khô nóng ở nước ta là khối khí chí tuyến vịnh Bengan. Khi hình thành khối khí TBg là khối khí nóng ẩm từ thấp lên cao, nên có khả năng gây mưa lớn. Khối khí này khi thổi đến Việt Nam đã trải qua một quãng đường dài hơn 1000 km qua một phần lục địa thuộc Mianma, Thái Lan, Thượng Lào và gây mưa trong quá trình di chuyển. Đặc biệt khi đến Thượng Lào gió đã bị chắn bởi dãy Trường Sơn Bắc. Dãy Trường Sơn Bắc chạy gần như vuông góc với hướng gió, lại có sườn đón gió thoải nên khối khí đã gây mưa hết bên sườn đón gió (sườn Tây) khi tràn vào nước ta gió đã biến tính và trở nên cực kỳ khô và nóng. Đó chính là hiện tượng gió Tây khô nóng ở nước ta. Có hai nguyên nhân thuận lợi cho sự xuất hiện gió Tây khô nóng ở Việt Nam: Trước hết vào mùa hè ở Bắc Bộ nước ta hình thành nên áp thấp Bắc Bộ khơi sâu tạo sức hút mạnh mẽ với áp cao phát gió trong vịnh Bengan. Thứ hai thời kỳ này ở lục địa Trung Quốc xuất hiện áp thấp lục địa Hoa Nam (Nam Trung Quốc) tạo sức hút mạnh mẽ và làm cho gió Tây khô nóng có ảnh hưởng rộng lớn.
Trước khi gió Tây khô nóng thổi, bầu trời thường trong xanh, gió yếu hay lặng gió. Trên nền trời chỉ có một vài vệt mây li ti. Chân trời phía Tây thường có mù khô màu vàng da cam, khí quyển rất trong có thể nhìn thấy một thứ nóng làm cho da mặt hầm hập như trong cơn sốt nhẹ. Tiết trời rất khô. Đó là bối cảnh báo trước sau một thời gian ngắn sẽ có gió Tây khô nóng. Đồng thời, nếu theo dõi diễn biến của các yếu tố khí tượng sẽ thấy như sau:
- Gió đổi hướng, yếu dần, rồi quay ngược chiều kim đồng hồ, chứng tỏ có vùng áp thấp đang ngự trị.
- Khí áp liên tục giảm xuống, khi nào mức giảm lớn nhất thì gió Tây khô nóng sẽ thổi mạnh nhất.
- Tầm nhìn xa rất tốt.
– Thời gian xuất hiện và kết thúc: Theo quy luật, ở miền Trung bộ, mùa gió Tây khô nóng thường bắt đầu từ hạ tuần tháng 4 đến trung tuần tháng 9, trong đó gió Tây khô nóng thổi nhiều nhất vào tháng 6 và tháng 7, mỗi tháng trung bình có 7-10 ngày, trong đó 2-4 ngày gió Tây khô nóng thổi mạnh. Gió Tây khô nóng thường thổi thành từng đợt, đợt ngắn từ 2 đến 3 ngày, có đợt từ 10 đến 15 ngày, có đợt kéo dài tới 20-21 ngày. Trong một ngày, gió Tây khô nóng thường bắt đầu thổi từ 8-9 giờ sáng cho đến chiều tối, thổi mạnh nhất từ khoảng gần giữa trưa đến xế chiều. Có khi gió Tây khô nóng thổi liên tục suốt cả ngày đêm, có đợt kéo dài trong 10 ngày đêm liền. Khi có gió Tây khô nóng thổi, nhiệt độ cao nhất trong ngày thường vượt quá 370C và độ ẩm nhất trong ngày thường giảm xuống dưới 50%. Các nhà khí tượng nước ta đưa ra chỉ tiêu: Ngày có nhiệt độ >350C, độ ẩm sống trong khu vực Bắc Trung Bộ. Vì vậy việc nghiên cứu loại gió này đang trở thành vấn đề cần thiết.
