Khi còn sống, Tần Thuỷ Hoàng ăn thuỷ ngân để được trường sinh bất tử. Khi chết, thuỷ ngân ở lăng mộ Tần Thuỷ Hoàng đã giúp cho lăng mộ của ông bất khả xâm phạm cho đến nay.
Tần Thuỷ Hoàng qua đời lúc 50 tuổi do bị bệnh. Nguyên nhân có thể do ông đã uống rượu được làm từ mật ong pha thuỷ ngân để được trường sinh như các vị vua và hiền triết mà Tần Thuỷ Hoàng tin là đã thọ hơn 10.000 tuổi.
Quần thể lăng mộ Tần Thủy Hoàng nằm ở phía bắc núi Ly Sơn, thuộc địa phận tỉnh Thiểm Tây, cách Tây An chừng 50 km về phía đông. Đây là công trình quy mô kiến trúc hùng vỹ được UNESCO xếp hạng kỳ quan thế giới vào năm 1987.
Vào năm 246 trước công nguyên, tức khi vừa lên ngôi lúc năm 13 tuổi, Tần Thủy Hoàng đã bắt đầu ra lệnh xây dựng lăng mộ. Vị Hoàng đế này nổi tiếng là người bị ám ảnh bởi cuộc sống hiện tại và sau khi qua đời. Ông thường xuyên kiếm tìm trong thiên hạ phương thuốc trường sinh bất lão, đồng thời dựng lăng để đảm bảo cuộc sống ở “bên kia thế giới”.
Theo nhà sử học Tư Mã Thiên, công trình xây dựng trong tổng thời gian 38 năm, với nguồn nhân lực khổng lồ lên tới 720.000 người. Nhằm giữ bí mật về thông tin bên trong lăng mộ cũng như khối lượng của cải cất giấu, nhà Tần đã tiêu diệt hết những người tham gia xây dựng. Trên thực tế, công trình được hoàn thiện một vài năm sau khi vị vua này băng hà.
Năm 1974, một nhóm nông dân ở Thiểm Tây trong quá trình đào giếng bỗng bắt gặp những binh sỹ bằng đất nung. Đây là dấu hiệu khởi đầu cho việc phát hiện một trong những di tích vĩ đại nhất mọi thời đại.
Trong lần khảo cổ lần đầu tiên, các nhà nghiên cứu đã đưa ra hình ảnh bố cục mặt bằng lăng mộ. Trải qua hơn 2.000 năm thăng trầm với nhiều sự thay đổi, hình ảnh lăng mộ Tần Thủy Hoàng lần đầu tiên được hiện rõ. Phạm vi lăng mộ khoảng 56,25km2, tương đương với gần 78 cung điện, diện tích lớn vào dạng hiếm có trên thế giới.
Lăng xây theo hình bát quái, bên trên bao bọc bởi một lớp đất được đắp nổi cao 76 m. Mặt đông tây dài khoảng 260 m, nam bắc dài 160 m, tương đương với diện tích của 5 sân bóng tiêu chuẩn quốc tế. Từ trên xuống dưới có ba tầng: trên cùng là Ngoại cung, tiếp theo là Nội cung và dưới cùng là tẩm cung hay còn gọi là Địa cung.
Bên trong lăng mộ mô phỏng kiến trúc kinh đô Hàm Dương của thời Tần, bao bọc bởi các thành quách, được chia làm hai phần Thành nội và Thành ngoại.
Thành nội có chu vi khoảng 2,5 km, thành ngoại chu vi 6,3 km. Giữa hai lớp thành có các giác lâu, cung tẩm, chùa chiền, nhà ở… Bên dưới mặt đất là địa cung hình chữ nhật, dài 460 m từ nam sang bắc, rộng 392 m từ tây sang đông, bốn phía có tường bao bọc. Tường bao cao 27 m, dày 4 m, bốn phía đều có cửa. Tổng diện tích địa cung là 18.000 m².
Địa cung nằm ở phía tây nam của Thành nội, lưng dựa hướng tây, mặt hướng đông, là nơi đặt quách của Tần Thủy Hoàng. Ngoài địa cung, gần khu vực có lớp đất bao bọc bên trên phát hiện thấy 300 đường hầm bồi táng, chôn kèm theo xác với trên 50.000 cổ vật quan trọng.
Các nhà khoa học đã tìm thấy khoảng 2000 binh sỹ bằng đất nung chôn trong lăng mộ. Ước tính, đội quân đất nung lên tới 8.000 người.
Nhưng các nhà khảo cổ vẫn chưa khai quật phần lớn lăng mộ trong đó có ngọn đồi trung tâm, nơi đặt thi hài của Tần Thủy Hoàng và có thể cũng là nơi chôn giấu kho báu khổng lồ, vì hàm lượng thủy ngân quá lớn.
Bộ Sử ký của sử gia thời Tây Hán – Tư Mã Thiên thuật lại việc xây lăng mộ Tần Thủy Hoàng như sau: “Khi Thủy Hoàng mới lên ngôi đã sai đào núi Ly Sơn. Đến khi thôn tính được thiên hạ thì dời 70 vạn người trong thiên hạ đến xây lăng mộ, đào ba con suối, ở dưới đổ đồng nung và đưa quách vào. Đem những đồ quý báu của các cung điện, của trăm quan xuống cất đầy ở dưới. Lại sai thợ làm máy bắn tên hễ có ai đào đến gần thì bắn ra. Sai lấy thủy ngân làm một trăm con sông, như Trường Giang, Hoàng Hà và biển lớn. Các máy móc làm cho nước sông và biển chảy vào nhau. Ở trên có đủ thiên văn, ở dưới có đủ địa lý, lấy đầu cá nhân ngư để thắp đuốc, trù tính thế nào để cháy mãi mãi”.
Hoàng đế Tần Thủy Hoàng được chôn trong quan tài cùng nhiều ngọc ngà châu báu, nhiều tác phẩm thủ công tinh xảo và một mô hình vũ trụ hoàn chỉnh được khảm ngọc, những viên trân châu được gắn trên vòm mộ dùng để biểu tượng cho những ngôi sao và các hành tinh, xung quanh được bao bọc bởi hàng trăm dòng sông thủy ngân lớn nhỏ tượng trưng cho sông, suối, biển, hồ trên mặt đất.
Qua khảo sát, các nhà nghiên cứu đã phát hiện trong phạm vi 12.000m2 thuộc trung tâm lăng mộ có một khu vực chứa nhiều thủy ngân một cách bất thường. Sự bất thường trong khu mộ chính là lượng thủy ngân vô cùng lớn bốc hơi, phân bố có quy luật. Điều này cho thấy việc tạo ra một trong dòng sông thủy ngân lớn như ghi chép trong Sử ký là hoàn toàn chính xác.
Thủy ngân là một kim loại có dạng lỏng màu trắng bạc, thường bay hơi ở nhiệt độ phòng. Thủy ngân khi bốc hơi và các hợp chất chứa thủy ngân thường có nhiều độc tố. Nó được sử dụng rộng rãi trong ngành luyện kim thời cổ đại. Vì thủy ngân có chức năng chống ăn mòn nên nó trở thành sự chọn lựa tốt nhất cho các hoàng đế xây dựng lăng mộ.
Những dòng sông thủy ngân ở lăng mộ Tần Thuỷ Hoàng vừa có tác dụng cách nhiệt, khí độc thủy ngân bốc lên vừa có tác dụng diệt khuẩn, đồng thời là vũ khí kịch độc có thể giết chết những kẻ mạo phạm xâm nhập chốn yên nghỉ của hoàng đế.
Các chuyên gia tính toán, theo diện tích khu vực cung Tần Thủy Hoàng, phía dưới đất ít nhất chứa hàng trăm tấn thủy ngân. Số lượng thủy ngân cực lớn này đến từ đâu hiện vẫn là một bí ẩn. Qua nghiên cứu, vùng Đông Nam tỉnh Tứ Xuyên có thể là nguồn sản xuất thủy ngân chủ yếu thời kỳ Xuân Thu chiến quốc. Vào thời đó, những khó khăn khi vận chuyển thủy ngân từ Tứ Xuyên đến Tây An là không thể tưởng tượng được.
Mặc dù Trung Quốc đã phát hiện ra lăng mộ Tần Thủy Hoàng vào năm 1974 nhưng tới nay vẫn chưa cho phép khai quật lăng mộ vì một khi tiến hành, biển thủy ngân cực lớn có thể phun trào ra ngoài, đe dọa tới sự an toàn của các nhân viên khảo cổ và có thể hủy hoại khu mộ. Vì thế, trong tương lai khi khoa học kỹ thuật phát triển, những bí mật về thủy ngân ở lăng mộ Tần Thủy Hoàng mới có thể đưa ra lời giải đáp cụ thể./.
