Tương lai của tiền điện tử, hay tiền lập trình rất thú vị, nhưng cũng hơi đáng sợ.
Tôi muốn nói với bạn về tương lai của tiền. Hãy bắt đầu bằng câu chuyện về nền văn hóa tồn tại ở Micronesia vào đầu thế kỉ 19, nền văn hóa Yap. Tôi muốn kể cho các bạn về người Yap bởi vì cách thức thú vị mà họ tạo ra tiền. Họ dùng những chiếc đĩa đá vôi gọi là Rai. Lúc này, người Yap không hề di chuyển những tảng đá Rai hay trao đổi chúng như cách chúng ta làm với tiền xu, bởi vì sự thực là đá Rai rất lớn. Tảng lớn nhất nặng khoảng 4 tấn và rộng 12 bộ. Vì thế họ chỉ đánh dấu ai sở hữu phần nào của tảng đá.
Chuyện kể về những người thủy thủ khi mang một tảng đá qua đại dương đã gặp rắc rối và tảng đá rớt xuống biển. Đoàn thủy thủ trở về đất liền và kể cho mọi người nghe về những gì xảy ra. Rồi mọi người quyết định đoàn thủy thủ sở hữu tảng đá — tại sao không? — nó vẫn được tính. Mặc dù nằm dưới đáy đại dương, tảng đá vẫn là một phần của nền kinh tế Yap.
Với bạn thì đây có lẽ chỉ là một nền văn hóa nhỏ bé tồn tại một trăm năm trước. Nhưng những điều tương tự cũng diễn ra ở Tây phương, và người Yap vẫn còn dùng những loại đá này.
Năm 1932, ngân hàng Pháp yêu cầu Hoa Kỳ chuyển đổi tài sản của họ từ đô la thành vàng. Nhưng việc vận chuyển số vàng sang châu Âu quá bất tiện. Nên thay vì như vậy, một người được cử tới nơi số vàng được cất và dán nhãn sở hữu của Pháp. Và mọi người đều đồng ý rằng Pháp sở hữu số vàng này. Nó cũng tương tự như những tảng đá Rai.
Điều tôi muốn nhấn mạnh khi đưa ra hai ví dụ này đó là không tồn tại giá trị vốn có nào về một tờ đô la hay tảng đá hay đồng xu. Thứ khiến những vật này có giá trị là bởi ta đã quyết định rằng chúng có giá trị. Và bởi vì ta quyết định điều đó, nên chúng có giá trị. Tiền chính là những trao đổi và giao dịch mà ta có với nhau. Tiền không mang tính khách quan. Đó là câu chuyện được lượm lặt mà ta kể cho nhau về giá trị. Một tập hợp những chuyện tưởng tượng. Và đó là một khái niệm thật sự quyền lực.
Trong hai thập niên vừa qua, chúng ta bắt đầu dùng tiền thông qua kỹ thuật số. Tôi được nhận lương ở tài khoản, tôi trả tiền thuê nhà bằng chuyển khoản, tôi đóng thuế online. Và hàng tháng, một số tiền lại bị trừ khỏi tài khoản tôi và được tích vào quỹ tương hỗ trong tài khoản hưu trí của tôi. Những tương tác này chỉ đơn thuần là thay đổi nhị phân 0 và 1 trên máy tính. Chẳng có gì hữu hình, như tảng đá hay đồng xu. Tiền giao dịch qua kỹ thuật số khiến cho việc trả tiền toàn cầu khả thi trong giây lát.
Khi nó hoạt động, đó là nhờ những tổ chức rộng lớn bảo đảm chính xác mỗi một con số 1 và 0 thay đổi trên máy tính. Và khi nó không hoạt động, thì lỗi thuộc về những tổ chức lớn này. Hoặc ít ra, họ có trách nhiệm sửa chữa lỗi sai. Và nhiều lần, họ không sửa. Có nhiều không tương thích trong hệ thống. Phải tốn bao lâu để các công ty thẻ tín dụng Mỹ tạo ra chip và pin? Một nửa số thẻ tín dụng của tôi không hoạt động tại châu Âu. Đó là không tương thích. Việc chuyển tiền xuyên quốc gia và từ hệ thống này sang hệ thống khác rất đắt đỏ: không tương thích. Một nhà khởi nghiệp tại Ấn Độ có thể thành lập công ty online trong vài phút, nhưng với bà việc thu nợ và nhận lương thật khó khăn: không tương thích. Việc tiếp cận tiền qua kỹ thuật số và khả năng tự do giao dịch của chúng ta đang bị hạn chế bởi những người canh cổng này. Và có nhiều chướng ngại vật trong hệ thống đang làm trì trệ mọi thứ.
Lý do là vì tiền thông qua kỹ thuật số không thực sự là tiền của tôi, đó là tín hiệu vào nằm trên các cơ sở dữ liệu thuộc về ngân hàng, công ty thẻ tín dụng hay công ty đầu tư của tôi. Và các công ty này có quyền nói ”không”. Nếu tôi là một người dùng Paypal và Paypal vô cớ buộc tội tôi gian lận, đó chính là vấn đề. Tài khoản của tôi bị đóng băng, và tôi không được trả lương.
Các tổ chức này đang trong giai đoạn đổi mới. Bao nhiêu người trong số các bạn sử dụng Facebook, Google hình ảnh, Instagram? Hình ảnh của tôi có ở khắp mọi nơi. Chúng ở trên điện thoại cá nhân, máy tính xách tay, trong điện thoại cũ, trên tài khoản Dropbox. Chúng có ở tất cả các trang web và dịch vụ khác nhau. Và hầu hết các dịch vụ này không liên kết hoạt động với nhau. Chúng không tương kết với nhau. Kết quả là, thư viện hình ảnh của tôi là một mớ hỗn độn.
Việc tương tự xảy ra khi các tổ chức kiểm soát nguồn tiền. Nhiều dịch vụ không tương kết với nhau, rồi ngăn chặn ta thanh toán. Và điều này khiến việc giao dịch tăng giá. Gần đây, chúng ta vừa trải qua hai giai đoạn của đồng tiền. Trong thế giới analog, chúng ta phải, giải quyết những mục tiêu hữu hình này, và tiền di chuyển ở một tốc độ xác định — tốc độ của con người. Trong thế giới kỹ thuật số, tiền có thể đi xa hơn và nhanh hơn nhiều, nhưng ta lại phải phó mặc cho những tổ chức gác cổng này. Tiền chỉ di chuyển ở tốc độ của các ngân hàng.
Chúng ta sắp sửa bước vào một giai đoạn tiền tệ mới. Tương lai của tiền đã được lập trình sẵn. Khi chúng ta kết hợp phần mềm với tiền tệ, tiền không còn là một đơn vị giá trị tĩnh nữa, và chúng ta không phải dựa vào các tổ chức an ninh. Ở thế giới được lập trình sẵn, chúng ta loại bỏ con người và các tổ chức khỏi những vòng lặp. Và khi điều này xảy ra, chúng ta không cảm nhận được việc giao dịch nữa. Tiền sẽ được định hướng bởi phần mềm, và nó sẽ lưu thông một cách an toàn và bảo mật.
Tiền điện tử là bước mở màn của tiến trình này. Tiền điện tử là loại tiền kỹ thuật số không được quản lý bởi bất kỳ chính phủ hay ngân hàng nào. Đó là tiền được thiết kế để làm việc trong một thế giới không cần trung gian. Bitcoin là loại tiền điện tử phổ biến nhất, nhưng có đến hàng trăm loại tiền điện tử. Ethereum, Litecoin, Stella, Dogecoin, và chúng chỉ là một trong số những loại phổ biến. Và chúng là tiền thật. Nhà hàng sushi dưới phố nhà tôi dùng Bitcoin. Tôi có một ứng dụng trên điện thoại mà có thể dùng để mua sashimi. Nhưng không chỉ cho những giao dịch nhỏ. Tháng 3 vừa rồi, có một giao dịch lên đến 100,000 bitcoin. Tương đương với 40 triệu đô la Mỹ.
Tiền điện tử được dựa vào một lĩnh vực toán học đặc biệt có tên là mật mã học. Mật mã học là khoa học về bảo mật thông tin, và có hai thành tố thật sự quan trọng: giấu thông tin bằng cách đưa về dạng chưa mã hóa, và kiểm tra nguồn của một thông tin. Mật mã học củng cố nhiều hệ thống quanh ta. Và nó mạnh mẽ đến nỗi nhiều lúc chính phủ Hoa Kỳ liệt nó vào một loại vũ khí.
Trong thế chiến thứ II, việc giải mã các hệ thống như Enigma là tối quan trọng để giải mã các tín hiệu truyền đi của kẻ thù và lật ngược tình thế cuộc chiến. Ngày nay, bất cứ ai với một trình duyệt mạng hiện đại cũng đều đang vận hành một hệ mật cực kỳ phức tạp. Đó là thứ dùng để bảo mật những tương tác của ta trên Internet. Đó là thứ đảm bảo an toàn khi ta nhập vào một mật khẩu và gửi đi thông tin tài chính tới các trang mạng. Vậy những gì mà các ngân hàng từng đem đến cho ta — sự chuyển tiền kỹ thuật số đáng tin cậy — giờ đây chúng ta có thể tiếp xúc với một ứng dụng mật mã thông minh. Và điều này có nghĩa là ta không cần phụ thuộc vào ngân hàng để bảo mật các giao dịch nữa. Chúng ta có thể tự làm điều đó.
Bitcoin được dựa vào ý tưởng tương tự mà người Yap đã dùng, đó là kiến thức tập hợp toàn cầu về chuyển đổi. Trong Bitcoin, tôi tiêu tiền bằng cách chuyển đổi Bitcoin, và nhận lương khi người ta chuyển Bitcoin tới cho tôi.
Hãy tưởng tượng các bạn có một tờ giấy thần kỳ. Vậy thì cách mà tờ giấy này làm việc đó là tôi có thể cho bạn một tờ và nếu bạn viết lên một thứ gì đó, kỳ diệu là nó cũng sẽ xuất hiện trên tờ giấy của tôi. Ví dụ bạn cho mọi người tờ giấy này và mọi người viết ra những chuyển đổi họ đang thực hiện trong hệ thống Bitcoin. Tất cả những chuyển đổi này được sao lại trên tờ giấy của những người khác. Và tôi có thể nhìn vào tờ giấy của tôi và tôi sẽ có một danh sách tất cả các chuyển đổi đang diễn ra trong toàn nền kinh tế Bitcoin. Đây chính là những gì đang diễn ra với khối chuỗi Bitcoin, một danh sách tất cả những giao dịch tại Bitcoin. Ngoại trừ, nó không diễn ra trên giấy tờ. Nó được hoàn thành qua mã vi tính, vận hành trên hàng ngàn máy tính mạng trên toàn cầu. Tất cả những máy tính này đang dần dà xác nhận ai sở hữu Bitcoin nào. Vì thế hệ chuỗi Bitcoin chính là mấu chốt trong cách Bitcoin vận hành.
Nhưng Bitcoin thực sự từ đâu đến? Mật mã được thiết kế để tạo ra Bitcoin mới dựa vào một lịch trình. Và cách mà nó vận hành đó là để có được những Bitcoin này, tôi phải giải một bài toán mật mã bất kỳ. Hãy tưởng tượng bạn có 15 con xúc xắc, và chúng ta liên tục đảo những con xúc xắc này. Cứ khi nào những con xúc xắc xoay đến mặt sáu chấm, chúng ta thắng. Điều này rất gần với những gì những chiếc máy tính đang làm. Chúng đang liên tục cố gắng để cho ra con số chính xác. Và khi chúng làm được, ta nói rằng chúng vừa giải ra bài toán.
Chiếc máy tính mà vừa hoàn thành bài toán công khai cách làm tới những chiếc còn lại trong hệ thống và nhận phần thưởng: những bitcoin mới. Và trong khi giải bài toán ấy, những chiếc máy tính này đang thực sự giúp bảo mật hệ chuỗi Bitcoin và thêm vào danh sách các giao dịch.
Thực ra trên thế giới có những người đang điều hành phần mềm này, và ta gọi họ là những thợ đào Bitcoin. Ai cũng có thể trở thành một thợ đào Bitcoin. Ngay lúc này bạn có thể tải về phần mềm và chạy nó trên máy tính cá nhân và cố kiếm một vài bitcoin. Tôi không nói sẽ đề xuất điều này, bởi ngay lúc này, bài toán quá khó và hệ thống thì quá mạnh, đến nỗi nếu tôi cố đào Bitcoin trên laptop của mình, tôi có thể sẽ không thấy Bitcoin nào trong 2 triệu năm nữa. Những thợ đào chuyên nghiệp sử dụng phần cứng đặc biệt được thiết kế để giải toán rất nhanh. Ngày nay, mạng lưới Bitcoin và cả phần cứng đặc biệt này, có những ước đoán rằng năng lượng nó tiêu tốn bằng với năng lượng tiêu thụ của một quốc gia. Vì vậy, chuỗi tiền điện tử đầu tiên hơi chậm cũng như cồng kềnh một chút. Nhưng thế hệ tiếp theo sẽ tốt hơn và nhanh hơn nhiều.
Tiền điện tử là bước đầu tiên để bước vào thế giới tiền tệ được lập trình toàn cầu. Và trong thế giới của tiền tệ lập trình, tôi có thể trả tiền cho bất cứ ai một cách bảo mật mà không cần đăng nhập hay xin quyền truy cập hay chuyển đổi hoặc lo lắng tiền của mình gặp vấn đề. Và tôi có thể tiêu tiền ở mọi nơi trên thế giới. Đây là điều cực kỳ tuyệt vời. Đó là ý tưởng đổi mới không giới hạn. Internet gây ra sự bùng nổ đổi mới, bởi vì nó được xây dựng hướng tới một kiến trúc mở. Và cũng giống như Internet đã thay đổi cách ta giao tiếp, tiền lập trình sẽ thay đổi cách chúng ta thanh toán, cấp phát và định đoạt giá trị.
Vậy tiền lập trình đã tạo ra kiểu thế giới nào? Hãy tưởng tượng một thế giới nơi tôi có thể cho thuê dữ liệu y tế của tôi tới một công ty chuyên về dược. Họ có thể phân tích dữ liệu diện rộng và cung cấp cho tôi chứng thực mật mã thể hiện họ chỉ đang sử dụng dữ liệu của tôi theo như ký kết. Và họ có thể trả tôi theo những gì họ khám phá ra. Thay vì đăng nhập vào các thiết bị trực tuyến và lấy hóa đơn truyền hình cáp, sẽ ra sao nếu cái ti vi phân tích thói quen xem truyền hình của tôi và đề xuất nội dung với giá tốt phù hợp với túi tiền mà tôi sẽ hài lòng? Hãy tưởng tượng khi Internet không có quảng cáo, bởi vì thay vì chú ý đến nội dung xem khi chi trả, ta chỉ trả tiền thôi.
Thật thú vị là những thứ như dịch vụ chi trả nhỏ sẽ thực sự thay đổi cách hoạt động của sự bảo mật trên thế giới, bởi khi ta có nhiều hơn khả năng phân phối các giá trị, con người sẽ sử dụng tiền và năng lượng của người dùng vào nhiều thứ có tính kiến tạo hơn. Nếu phải tốn một phần xu khi gửi đi một email, liệu ta có bị spam nữa không?
Chúng ta chưa ở trong thế giới ấy, nhưng nó đang đến. Ngay lúc này, giống như ta đang ở trong một thế giới của chiếc ô tô đầu tiên. Loại tiền điện tử đầu tiên, như chiếc ô tô đầu tiên, chậm, khó hiểu và khó sử dụng. Tiền kỹ thuật số, giống như con ngựa và cái xe chở, hoạt động rất tốt, và cả nền kinh tế thế giới được xây dựng trên nó. Nếu là người đầu tiên trong khu mình sống sở hữu chiếc ô tô có động cơ đốt trong, hàng xóm của bạn có thể sẽ nghĩ rằng bạn điên rồ: “Tại sao anh lại cần cái máy vụng về, bự chảng lại còn hư hỏng suốt, dùng lửa thay đèn, và còn chậm hơn cả một con ngựa chứ?” Nhưng ai trong ta cũng biết câu chuyện này rốt cuộc là thế nào.
Chúng ta đang tiến vào kỷ nguyên mới của tiền lập trình. Và nó rất thú vị, nhưng cũng hơi đáng sợ một chút. Tiền điện tử có thể được dùng trong giao dịch bất hợp pháp, cũng giống như tiền mặt dùng cho tội ác trong thế giới hiện nay. Khi mọi giao dịch của ta là trực tuyến, điều đó có ý nghĩa gì với việc giám sát – ai có thể thấy những việc ta làm? Ai giành lợi thế trong thế giới mới ấy và ai thì không? Tôi có phải bắt đầu trả cho những thứ mà trước đây tôi không phải trả hay không? Liệu ta có trở thành nô lệ của các thuật toán và các chức năng tiện ích?
Tất cả công nghệ mới đến cùng với sự đánh đổi. Internet mang lại nhiều cách lãng phí thời gian. Nhưng nó cũng gia tăng đáng kể năng suất. Điện thoại di động thật phiền bởi chúng khiến ta cảm thấy như ta phải ở trạng thái kết nối mọi lúc. Nhưng chúng cũng giúp tôi giữ liên lạc với bạn bè và gia đình. Nền kinh tế sẻ chia mới sẽ loại bỏ một vài việc làm. Nhưng nó sẽ tạo ra những nghề nghiệp mới, linh động. Với tiền lập trình, chúng ta tách nhu cầu đối với những tổ chức lớn, đáng tin cậy ra khỏi kiến trúc của mạng lưới. Và điều này đẩy việc đổi mới tiền tệ ra rìa, nơi nó thuộc về. Tiền lập trình dân chủ hóa tiền tệ. Và bởi vì điều này, mọi thứ sẽ thay đổi và mở ra theo những cách mà ta không thể dự báo được.
