Sau khi nghiên cứu hàng ngàn tác phẩm, các nhà nghiên cứu đã kết luận có 6 mô típ cho mọi tác phẩm văn học.
Cụ thể:
- Từ bần hàn trở nên giàu có – sự vươn lên từ bất hạnh, đạt đến hạnh phúc
- Từ giàu sang trở nên bần hàn – bi kịch khi từ sướng rơi xuống khổ, bi kịch
- Icarus – vươn lên rồi rớt đài
- Oedipus – suy sụp, vươn lên rồi suy sụp một lần nữa
- Cinderella – vươn lên, sụp xuống, vươn lên
- Người dưới hố – sụp xuống, vươn lên
Dưới đây là 6 ví dụ điển hình đại diện cho 6 mô típ văn học.
Thần khúc (Dante Alighieri, 1308-1320)
Dạng câu chuyện: Từ bần hàn trở nên giàu có
Bài thơ sử thi có cấu trúc chặt chẽ và đối xứng tuyệt mỹ của Dante dõi theo hành trình tưởng tượng của ông xuống địa ngục với sự tháp tùng của – còn ai khác nữa? – thi sỹ Virgil.
Chắc chắn là mọi thứ khởi đầu tồi tệ trong Thần khúc với số điểm tình cảm thấp và tiếp tục tụt dốc khi bộ đôi này đi xuống các vòng xoáy địa ngục.
Sống sót từ địa ngục một cách thần kỳ, kế đó họ leo lên Đỉnh núi Thanh lọc, nơi linh hồn của những kẻ bị rút phép thông công, những kẻ lười biếng và đầy dục vọng trú ẩn, và Beatrice – người phụ nữ lý tưởng của Dante – cuối cùng cũng thay thế Virgil làm bạn đồng hành của ông.
Sự thăng thiên của cặp đôi này lên thiên đường được đánh dấu bằng niềm vui sướng ngày càng lớn khi mà nhà thơ hiểu được bản chất thật sự của đức hạnh và linh hồn của ông nhập vào làm một với ‘Tình yêu vốn làm di chuyển Mặt Trời và các vì tinh tú’.
Bà Bovary (Gustave Flaubert, 1856)
Dạng câu chuyện: Từ giàu sang trở nên bần hàn
Có một khoảnh khắc trong câu chuyện của Flaubert về bà nội trợ chán nản và không có lòng tin khi mà nhân vật chính của chúng ta, bà Emma Bovary, chiêm nghiệm rằng do cuộc đời của bà cho đến lúc đó thật là tệ, phần đời còn lại của bà chắc chắn phải tốt hơn.
Nhưng không phải vậy. Bà Emma bước vào những cuộc tình tuyệt vọng và thất bại, chỉ đem lại cho bà sự khuây khoả thoáng chốc trước thực tại chán ngắt, dày vò trong cảnh một phụ nữ bay bổng phải lấy người đàn ông tẻ nhạt nhất trên đời, bị nợ nần tàn hại chồng chất và cuối cùng tự sát bằng cách uống thạch tín.
Người chồng đau khổ của bà, sau khi phát hiện ra vợ ông đã nhiều lần ngoại tình, cũng qua đời, và đứa con gái giờ đây mồ côi của họ được đưa đến sống cùng với bà và người bà này cũng qua đời.
Cô bé đến sống với một người dì nghèo khổ và người dì này bắt em làm việc ở một nhà máy bông. Đó là một bi kịch kinh điển, được thúc đẩy với một sự tập trung không ngừng nghỉ vào mục tiêu tối hậu là sự sụp đổ hoàn toàn.
Romeo và Juliet (William Shakespeare, 1597)
Dạng câu chuyện: Icarus – vươn lên rồi rớt đài
Romeo và Juliet theo lẽ tự nhiên được xem là bi kịch, đúng như lời miêu tả của chính Shakespeare. Thế nhưng khi bạn phân tích tình cảm thì câu chuyện dường như gần hơn với mô hình Icarus: vươn lên rồi sụp đổ.
Suy cho cùng, chàng phải tìm được nàng, yêu nàng trước khi cả hai mất nhau.
Đỉnh điểm lãng mạn xảy ra khi vở kịch đi được khoảng một phần tư quãng đường: đó là cảnh nổi tiếng ở ban công khi mà cả hai bày tỏ tình yêu bất diệt dành cho nhau.
Mọi việc đi xuống kể từ đó. Romeo giết chết Tybalt và chạy trốn và kế hoạch đưa Juliet trốn ra ngoài để hội ngộ với Romeo đem đến một tia hy vọng hão huyền nhỏ nhoi cho thảm kịch, nhưng một khi Juliet đã uống thuốc độc thì không gì có thể tránh được bi kịch cuối cùng.
Phẩm giá và Định kiến (Jane Austen, 1813)
Dạng câu chuyện: Người dưới hố hay Cô bé Lọ Lem
Nửa đầu của cuốn tiểu thuyết của Austen là các vũ hội và những cuộc vui chè chén say sưa, những lời nói dí dỏm và lời cầu hôn không nghiêm túc từ những người như cha xứ khôi hài Mr Collins.
Mọi việc chuyển sang hướng xấu khi Bingley ra đi và Elizabeth bắt đầu có ác cảm với Darcy (do hiểu lầm, dĩ nhiên rồi).
Tình cảm trong tiểu thuyết chuyển sang hướng hoàn toàn tiêu cực sau lời cầu hôn tai hại của Darcy và xuống đến đáy khi Lydia bỏ nhà trốn đi cùng với Wickham không đáng tin.
Đương nhiên, đây cũng là cơ hội cho Darcy chứng tỏ bản thân mình – điều mà chàng đã làm với phẩm giá và lòng tự tin, giúp chàng chiếm được trái tim của Elizabeth và đảm bảo cho câu chuyện có một cái kết có hậu vừa phải, khi mà mọi người đều khôn ngoan hơn một chút so với trước.
Frankenstein (Mary Shelley, 1818)
Dạng câu chuyện: Oedipus – suy sụp, vươn lên rồi suy sụp một lần nữa
Cuốn tiểu thuyết kinh điển của Shelly kể về câu chuyện đau buồn của dị nhân do Victor Frankenstein tạo ra theo lời kể của chính Victor được Đại úy Walton nhắc lại trong loạt thư từ mà ông gửi cho chị gái mình.
Có lúc, dị nhân đó đảm nhận vai trò tường thuật, khiến cho cuốn tiểu thuyết trở thành truyện trong truyện, rồi trong một truyện khác nữa.
Thật ra điều này là khoảnh khắc nhẹ nhõm trong tổng thể một cốt truyện xoáy xuống đáy từ những mô tả hạnh phúc về cuộc sống ban đầu với Victor mở đầu lời tường thuật cho đến kết thúc kinh hoàng.
Tại thời điểm chuyển hướng then chốt ở hai phần ba câu chuyện, dị nhân đưa ra cho Victor một cách giải thoát – tạo ra cho ông ta một người bạn nữ đồng hành.
Tuy nhiên Victor từ chối. Kể từ đó, định mệnh của ông đã an bài. “Hãy nhớ, tôi sẽ có mặt cùng ông trong đêm tân hôn của ông,” dị nhân đe dọa. Và lời đe dọa đó đã được chứng minh.
Vịt con xấu xí (Hans Christian Andersen, 1843)
Dạng câu chuyện: Phức tạp
Là truyện ngắn nhất trong số này, câu chuyện cổ tích nổi tiếng của Hans Christian Andersen cũng là truyện có cấu trúc phức tạp nhất với hai đồ thị tình cảm kiểu ‘xuống hố’ được lồng vào trong khung sườn ‘từ rách rưới thành giàu có’.
Điều đó có nghĩa là mọi thứ nhìn chung trở nên ngày càng sáng sủa hơn cho chú vịt con theo diễn biến của câu chuyện, nhưng mạch truyện cũng có những khoảnh khắc sáng và tối: vịt con nở ra từ trứng nhưng lại bị bắt nạt vì không giống những con vịt khác.
Nó phát hiện được mình có thể bơi được tốt hơn những con vịt khác và trải nghiệm một điềm báo về sự gần gũi khi một đàn thiên nga bay ngang qua trên đầu nhưng sau đó gần như chết trong cái lạnh của mùa đông.
Cuối cùng, nó cũng trở thành thiên nga theo cách đã được dự báo ngay từ đầu.
Đương nhiên, điểm rút ra là: “Sinh ra trong ổ vịt ở nông trại không gây hậu quả về sau đối với một loài chim nếu như nó nở ra từ trứng thiên nga.”
Câu chuyện kết thúc với giọng điệu vui nhất khi con thiên nga kêu lên rằng nó ‘chưa bao giờ mơ tới niềm hạnh phúc như thế này’.
